Haarlemse Koepelgevangenis opent zich voor de stad

De restauratie en herbestemming van de voormalige koepelgevangenis in Haarlem nadert haar voltooiing. In februari zijn in de bioscoop in de nieuw gemaakte kelderverdieping de eerste films vertoond. In de loop van het jaar nemen ook andere huurders hun intrek in het monumentale complex.

De door justitiearchitect Willem C. Metzelaar ontworpen karakteristieke gevangenis, één van de drie koepelgevangenissen in Nederland, is gebouwd volgens het Panopticon-principe. Een rond gebouw met langs de buitenmuur vier gestapelde ringen met in totaal 240 cellen, waarbij de bewaarders vanuit het grote middengebied vrij zicht hadden op alle cellen. De Haarlemse stichting Panopticon heeft het koepelgebouw in eigendom verworven en onder het motto ‘Open de Koepel’ krijgt de gevangenis een nieuwe publieke bestemming met onder meer een universiteit, een bioscoop, een innovatiecentrum voor het midden- en kleinbedrijf en een gamemuseum en expositieruimte.

Architect André van Stigt is verantwoordelijk voor het ontwerp van de restauratie en vernieuwing van het rijksmonument uit 1901. De essentie van herbestemming van monumenten is volgens Van Stigt ‘luisteren naar het gebouw’. “Je moet de kwaliteiten benutten door daar een passend gebruik bij te zoeken en de beperkingen oplossen. Slechts zo kun je het betaalbaar, binnen de tijd en passend voor de gebruikers een nieuwe bestemming geven.”

Eén van de grootste beperkingen vormde de akoestiek in de enorme ruimte onder het koepeldak. Aan de binnenzijde van het dak is een isolatielaag van acht centimeter aangebracht die weer is afgedekt met een geluidsisolatie en doek van acht centimeter dik. Van Stigt: “Met als resultaat dat de nagalm is teruggebracht van zeven seconden naar 1,4 seconde en de hal een werkomgeving is geworden.” Er mochten geen extra ramen in het dak worden aangebracht. Om toch voldoende licht te krijgen, zijn grote LED-panelen als contramal van de bestaande dakramen geplaatst.

De cellen zijn voorzien van geluidsisolerende wanden. Om ook meer lichtinval te krijgen in deze toekomstige studie- en werkruimten is met toestemming van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed een nieuw verticaal raam met een diepe negge aangebracht onder het bestaande celraam met tralies. Die tralies zitten nog steeds aan de buitenzijde, er is alleen isolatieglas aangebracht. De oude standleidingschachten worden gebruikt voor luchtverversing. Door deze oplossing is het hele gebouw vrijwel energieneutraal!

De cellen worden ontsloten via de originele galerijen, spiltrappen en twee nieuwe trappenhuizen. Op een paar meter daarvan is een vrijstaande cirkelvormige stalen constructie van drie lagen geplaatst. Deze constructie is voorzien van grote glazen puien ter afscherming van verschillende werk- en vergaderruimten. De verdiepingen zijn met loopbruggen verbonden met de galerijen. “Qua architectuur gaat het om een terughoudende en functionele inbouw”, stelt Van Stigt, waardoor je overal de monumentale ruimte onder het koepeldak blijft ervaren.

De functies die geen daglicht behoeven, zoals de zes college- annex bioscoopzalen en installatieruimten, worden ondergebracht in een nieuwe kelder. Om die kelder te maken, zijn eerst damwanden langs de binnenmuur geslagen en zijn de funderingspalen en nieuwe vloer aangebracht. Deze vloer heeft in het midden een ronde opening met een diameter van zestien meter. Vanuit die opening is de kelderruimte van vijf meter diep uitgegraven. In de zes zalen met in totaal zeshonderd stoelen kunnen ’s ochtends colleges worden gegeven, de rest van de dag vertoont de Filmkoepel hier films. Van Stigt: “Door deze aanpak hebben we dit project ook veel sneller en binnen het budget kunnen bouwen en zo het uitgangspunt ‘Open de Koepel’ voor Haarlem kunnen waarmaken.”